Kamuoyunda bilinen ismiyle yabancı ajan yasası aslında yürürlükte olduğu her ülkenin yasalarında farklı isim ve kapsamlarda geçiyor. Çoğu kişinin gündemine 2012’de Rusya Federasyonu’nda yürürlüğe girmesi ve 2014 yılında Ukrayna’da bir benzerinin tartışmaya açılması ile girse de aslında çok daha eskiye dayanan bir yasa.

Şimdi ana akım medyada çoğunlukla yabancı ajan yasası özellikle Rus icadı bir diktatoryal mekanizma olarak sunuluyor. Bu hem yasanın batılı örneklerini gözlerden uzak tutabilmek, hem de yabancı ajan yasasını parlamentolarında tartışmaya açan ülkelerde sorumluları Rus muhibbi ilan edebilmek için oldukça elverişli.

Peki ne işe yarıyor yabancı ajan yasası? Kapsamı, icrası ve şartları değişiklik göstermekle beraber ülkeler bu yasaları dış devletlerden fonlanan kurum ve kişilerin ülke içindeki faaliyetlerini denetlemek, mali şeffaflık sağlamak, muhatap olan kişi veya kurumun dış bağlantısının ve bununla birlikte siyasi, kültürel veya mali hedeflerinin kamuoyunca bilinmesini sağlamak için kullanıyor.

Bu yasanın mucidi ise ABD. Yazımızın bu bölümünde ABD ve yasanın uzun süredir yürürlükte olduğu diğer ülkelerden birkaçının kanun ve pratiklerini karşılaştıracağız. İkinci bölümde ise yabancı ajan yasası / etki ajanlığı yasasının görece yeni olduğu, parlamentoların, kamuoyunun gündeminde olduğu ülkeleri incelemeye çalışacağız. Yasaları incelerken özellikle birincil kaynaklardan yararlanmaya çalıştım. Ek olarak Carl Alexander Nägele’in NGO’ların dışarıdan fonlanması üzerine yaptığı incelemeden de oldukça faydalandım.

TARİHSEL ÇERÇEVE VE GÜÇLÜ ÖRNEKLER

İLK ÖRNEK: FARA

ABD bu yasaların atası diyebileceğimiz FARA’yı (Foreign Agents Registration Act) 1938 yılında yürürlüğe koydu. Yasanın sebebi olarak ise ABD içindeki Nazi ve Sovyet etkisi sebep gösterildi. FARA’dan dört yıl önce ise ABD içindeki yabancı propaganda mekanizmalarını denetlemek amacıyla Mc Cormack Komitesi oluşturulmuştu. 1960’larda ABD FARA’yı daha fazla geliştirme ihtiyacı duydu. Çünkü bizzat Amerikalı yöneticiler tarafından belirtildiği üzere “eski yabancı ajanların yerini şimdi profesyonel lobiciler aldı”. ABD’nin tüm dünyada etkisini en çok artırdığı yıllarda özellikle FARA’ya takviyeler yapması önemlidir. ABD bu işin nerelere varacağını bizzat kendi yurtdışı etki faaliyetlerinden biliyor ve birleşik devletleri bundan korumak istiyordu. Bir diğer önemli FARA yapılandırması da 2016 yılında geldi. ABD Başkanlık seçimlerindeki Rus etkisi söylentileri de yasanın kapsamının genişlemesinin zeminini hazırladı. Yine günümüze kadar da FARA’ya çeşitli eklemeler yapıldı.

FARA’nın dili yasanın diğer ülkelerinde göreceğimiz örneklerinde olduğu gibi oldukça muğlak ifadeler içeriyor. FARA “yabancı müessese” (foreignprincipals) olarak tanımlanan kuruluşları yükümlülük altında bırakıyor. Bu kurumlar bir NGO, siyasi parti, yabancı hükümet hatta ABD sınırları dışında yaşayan bir ABD vatandaşı bile olabilir. Bu yabancı müesseselerin “çıkarları için” veya “çıkarları içinde” faaliyet gösteren kişi ve kurumlar ise “yabancı ajan” (foreignagent) olarak tanımlanıyor. Yasa FARA, kapsamındaki herkes için kayıt zorunluluğu öngörse de ayrıca “politik aktivite” olarak tanımladığı bir eylemler grubu da içeriyor. Bu eylemlerin tanım kümesi ise oldukça geniş. “Hükümetin herhangi bir yetkilisini yada kurumunu veya Amerikan toplumunun herhangi bir kısmını” etkilemek niyetinde olmak veya buna teşebbüs etmek politik aktivite olarak algılanıyor.

FARA esasen yabancı ajanların faaliyetlerini engellemeyi niyet eden bir yasa değil. Asıl amaç bu kişi kurum ve faaliyetleri kamu tarafından görünür ve denetlenebilir kılmak. FARA’ya tabi olan özneler bütün faaliyetlerini, tüm gelir giderlerini, aldıkları yabancı fonun miktarını, türünü, ne amaçla kullanılacağını altı aylık periyodlarla devlete bildirmek zorundalar. Politik aktivitelerde bulunan öznelerin ise kayıt yaptırmadan bu faaliyetlerini sürdürmeleri kanunen yasak.

Bu konudaki yayınlar ve yorumcular FARA’nın her ne kadar bir “yasaklayıcı” olmasa da “yabancı ajan” damgasının toplumda negatif bir çağrışım yaptığını ve genellikle istihbari anlamıyla “ajanlık” faaliyetlerini çağrıştırdığını belirtiyorlar. FARA özellikle Çin ve Rus bağlantılı öznelerinin Amerikan kamuoyundaki itibarını zedelemek için de özellikle elverişli. Muğlak tanımlamalar ise FARA direktörlüğüne esneme payı kazandırıyor.

FONLAR HEDEFTE: HİNDİSTAN ÖRNEĞİ

ABD’den sonra yasanın ilk çıktığı ülke ise Hindistan. 1976’da yürürlüğe giren FCRA (Foreign Contributions Regulation Act), 2010 ve 2020 yıllarında önemli değişiklikler geçirdi. Yasa Amerikalı kuzeninden önemli ölçüde ayrılıyor.

FARA’nın aksine devlete söz konusu faaliyetleri engelleme gücü de tanıyor. Hint Hükümeti yasayla özellikle yabancı fonlara odaklanıyor. Kişi ve kurumların aldığı fonların “özgür ve demokratik bir cumhuriyetin egemenliğiyle” uyumlu olup olmadığını denetliyor. Son güncelleme ile beraber hükümet “ulusal çıkarlara zarar veren herhangi bir aktiviteyi” yasaklama kudretine de yasal olarak sahip oluyor. Hükümet aynı zamanda yabancı fonların – ancak yönetimsel amaçlarla – toplam harcamanın yüzde 20’sini geçmeyecek ölçüde izin veriyor; aynı zamanda uygun görülen hallerde dış fonu tamamen yasaklama hakkını da saklı tutuyor. Kayıt yaptırmayan organizasyonların yabancı fon alması yasak.

Kaydın ise her beş senede bir yenilenmesi gerekiyor. Söz konusu organizasyonlar aldıkları fonları özel bir banka hesabında ayrı olarak bulundurmak ve her kuruşun nereye ne amaçla kullanılacağını belirtmek zorunda. 2022 yılında dünya çapındaki en büyük sivil toplum kuruluşlarından Uluslararası Af Örgütü ve İnsan Haklarını İzleme Örgütü Hindistan hükümetini yasadan vazgeçirmek için bir kampanyaya girişse de sonuç alınamadı. Bu örgütlerin Türkiye üzerinde de özellikle Kürt’lerin siyasal haklardan menedilmesi, medyada sansür, siyasallaşmış yargı, deprem felaketinde yetkililerin yargıdan saklanması, Selahattin Demirtaş’ın ve diğer “siyasi mahpusların” tutukluluk hali ile alakalı ciddi suçlamaları olduğunu da hatırlatmakta fayda var.

ÇİRKİN ÖRDEK YAVRUSU: RUSYA ÖRNEĞİ

Yasanın en çok tartışılan versiyonu ise Rusya’da yürürlükte. Rusya’daki ilk örnek 2006 yılında NGO’lar için alınan yabancı fonun miktarını, kaynağını ve ne amaçla alındığını belirtme zorunluluğu getiren bir yasa. Yasa daha kapsamlı formuna 2012 yılında kavuşuyor. Yasanın resmi adı bu olmasa da FAL (Foreign Agent Law) olarak anılıyor.

Yasa sadece siyasi faaliyetlerde bulunan ve ticari olmayan kuruluşları kapsıyor. Yasa siyasi faaliyetleri ise FARA’ya benzer biçimde yürütme erkini ve kamuoyunu etkilemek amacıyla yürütülen faaliyetler olarak tanımlıyor. Yasa’nın kapsam dışı bıraktığı apolitik faaliyetler ise bilim, sağlık hizmetleri, doğanın korunması gibi amaçlarla yürütülen faaliyetler. Yasanın en temel amacı dış çıkarları gözeten faaliyetler yürüten kurumları aşikâr kılmak. Yasanın kapsamı içine giren yabancı ajanlar diğer ülkelerdeki benzer kayıt ve raporlama şartlarına uymak zorunda.

Hükümet yetkilileri planlanmamış teftişler yapma hakkına da sahip. Yabancı fonun miktarı ise önemsiz. Herhangi bir miktarda alınan fon raporlama zorunluluğunu yine de gerektiriyor. Yasa Rusya’nın egemenliğini korumak amacıyla yabancı faaliyetlerin şeffaf kılınmasını amaçlıyor. Ancak 2022 yılından itibaren yabancı ajan statüsündeki özneleriçin bazı kısıtlamalar da mevcut. Örneğin bu kişi veya kurumların devlet veya belediye hizmetlerinde yeralması, yetişkin olmayan bireyler için pedagojik hizmetler vermesi yasak. Rusya’daki yasa da diğer örneklerde olduğu gibi kapsam altındaki özneleri “itibarsızlaştırmak”, onları “damgalamak” ile eleştiriliyor.

DİĞER ÖRNEKLER

Yasanın bir benzeri de İsrail’de 2011 yılından beri yürürlükte. Hatta İsrail’deki yasa BM, AB, ŞİO gibi devletler arası organizasyonları da kapsayacak şekilde geniş. 2016’daki güncellemeyle birlikte ise yasa bağışlarının yüzde ellisinden fazlası yurtdışından gelen kurumlar için ek zorunluluklar da içeriyor. Bu kurumlar faaliyetlerinde dışarıdan fonlandıklarını gösteren belirli bir işaret taşımak zorunda kalıyor.

Yasanın Çin’deki örneği olan Yabancı NGO Yasası 2017 yılında yürürlüğe girdi. Ticari ve ticari olmayan kurumlar 1984 tarihli eski bir yasayla düzenlense de bu yasayla beraber NGO’lar daha etkili ve düzenli bir yasayla denetlenir hale geldi. Çin’de yabancı NGO’ların ekonomi, kültür, bilim sağlık gibi alanlarda faaliyet göstermesi yasalken kar getiren, siyasi veya dini faaliyetlerde bulunması yasak. Ek olarak Yabancı NGO’lar doğrudan Çin toprakları üzerinde kurulamıyorlar. Menşeii ülkesinde vergiden muaf NGO statüsünde olması ve en az iki yıldır faaliyet göstermesi gerekiyor. Yabancı bir NGO’nun faaliyet göstermesi için kayıt yaptırması ve kayıt için de Profesyonel Denetim Biriminden (PSU) resmi onay alması gerekiyor. Bu onay ise genellikle herkes için geçerli prosedürlerden ziyade vaka bazlı değerlendiriliyor. Diğer ülkelerin aksine Çin’deki yasa yabancı NGO’ların Çin’de bağış toplamasını yasaklıyor. Diğer periyodik raporlama ve şeffaflık zorunlulukları ise diğer yasalarla benzerlik gösteriyor. PSU’nun yetkileri de Çin’de diğer yasa örneklerine göre daha geniş. Söz konusu NGO’nun faaliyetleri ulusal güvenliğe tehdit oluşturabilecek hallerde yasaklanabiliyor.

Almanya’daki yasa örneği belki tam anlamıyla diğer yabancı ajan yasalarıyla aynı klasmanda görülmese de Almanya’da da bir lobi kayıt yasası mevcut. Yasaya göre NGO’lar herhangi bir parlamento veya hükümet üyesiyle dış çıkarları temsil eden bir ilişkiye girmeden önce kayıt yaptırmak zorunda. Dışarıdan gelen fonlar için Almanya’da özel bir yönetmelik bulunmuyor. Yıllık aldığı bağışlar yirmi bin avroyu geçen tüm NGO’lar bağışçılarını bildirmek zorunda. Eğer bu şeffaflığa uymayı reddederlerse ayrı bir sınıf altında kayda alınıyorlar. Bu yasayı yabancı ajan yasaları ailesine tam anlamıyla dahil edemesek de kurum kayıt yasalarının güçlü bir örneği olarak kabul edebiliriz.

FARKLI GÜÇLER ORTAK ZORUNLULUKLAR

Yasa örneklerini beraber değerlendirdiğimizde toplumsal yapı ile iktidarların ideolojik ve uluslararası konumlanması farklılık gösterse de güncel durum bu hükümetlerin denetlenmeyen yabancı NGO’ların ulusal çıkarlara zarar verme potansiyelini kabul ettiği ve buna uygun yasal refleksler gösterdiği görülüyor. Çoğu yasanın yürürlüğe girme veya önemli bir yapılandırma geçirme tarihleri de aynı periyodlara, 2010 sonrasına rastlıyor. Şimdi yasa tekrardan dünya gündeminde ve başka yapılandırmalar çoğu parlamentonun gündeminde. Bu durum değişen dünyada sivil organizasyonların rolünü ortaya koyuyor. Yazının ikinci bölümünde Türkiye, Gürcistan, Macaristan ve Slovakya örnekleriyle bu ülkelerin neden bu yasaya ihtiyaç duyduğu ve bu konuda ulusal ve uluslararası tartışmaların nasıl ilerlediğine değineceğ